نشریه سیاست دفاعی
پیاپی 83 (تابستان 1392)

امنیت از جمله مفاهیمی است که در جهان متغیر کنونی مفهوم آن تغییر کرده و به سمت بعد ایجابی امنیت حرکت کرده است. مفهوم دیپلماسی دفاعی در این چارچوب قابل تحلیل است. چین نیز از جمله کشورهایی است که سعی کرده در نگاه امنیت محور خود به سمت دیپلماسی دفاعی حرکت کند و راهبردهای امنیتی خود را بر این مبنا تعریف نماید. در این مقاله، ما به دنبال واکاوی مفهوم امنیت دیپلماسی دفاعی چین هستیم. بنابراین، این مقاله به دنبال پاسخ گویی به این سوال است که با توجه به دگردیسی مفهوم امنیت، دیپلماسی دفاعی چین چگونه تعریف می شود؟ در پاسخ به این سوال، از «روش تحقیق کیفی» و در سطح خردتر از «روش تحقیق توصیفی- تحلیلی» و به لحاظ هدف روش کاربردی استفاده شده است.
جمهوری خلق چین به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه دیروز و به مثابه قدرت نوظهور امروز با وجود آن که در ظاهر مبانی قدرت خود را در امر توسعه اقتصادی و رشد در آن زمینه تداوم بخشیده است واکاوی و جریان شناسی عملکرد دولت و نخبگان آن گویای حرکتی مدرن و پیش رو در برآوردن نیازهای توسعه در پرتو رویکردهای جدید به مساله ی امنیت و دفاع از طریق دیپلماسی دفاعی می باشد. بنابراین، ملاحظه می شود که همزمان با رشد اقتصادی روزافزون چین، احتمال تعارض منافع اقتصادی و سیاسی- نظامی این کشور با سایر کشورها نیز افزایش یافته است؛ از این رو، این کشور توسل به دیپلماسی دفاعی را در پیوند با دستور کار سیاسی خود مدنظر قرار داده است. منطبق با این رویکرد، مبادله ی هیئت های نظامی و تبادل نظر در مورد مسائل راهبردی؛ رزمایش های نظامی مشترک؛ فعالیت های نظامی چندجانبه و همکاری های امنیتی در حوزه های غیرمتعارف، مهم ترین عناصر دیپلماسی دفاعی چین را تشکیل می دهد.

مداخلات نظامی آمریکا در دوره ی پس از جنگ سرد تا به امروز، همواره یکی از بحث برانگیزترین موضوعات در حوزه ی سیاست خارجی است. پژوهشگران و محققان این حوزه هر کدام از جنبه ها و رویکردهای متفاوتی به بررسی علل و چرایی مداخلات نظامی این کشور پرداخته اند. ولی پژوهش حاضر بنا دارد تا از منظری متفاوت از موارد یاد شده، موضوع مداخلات نظامی آمریکا در دوره (1990-2012) را با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با بکارگیری رهیافت ترکیبی واقع گرایی-سازه انگاری بررسی نماید و سپس تفاوت ها و تعارض ها را در کنار وجوه و مبانی مشترک بررسی کند. هدف اصلی این پژوهش بررسی عوامل اصلی و تاثیرگذار در فرایند تصمیم گیری عرصه ی سیاست خارجی آمریکا به ویژه در موضوع مداخلات نظامی این کشور، جهت نیل به یک بینش راهبردی در مورد پیش بینی پذیر نمودن حملات نظامی این کشور در سال های آتی است. سوال اصلی این پژوهش این است که چرا و چگونه کشور آمریکا تصمیم به حمله/ مداخله نظامی در عرصه ی سیاست خارجی می گیرد؟ در پاسخ این فرضیه مطرح می شود که علت اصلی حمله ی نظامی آمریکا به دیگر کشورها، عمدتا تهدیدات ناشی از تغییر جایگاه کشورها در سلسله مراتب نظام بین المللی است که در فرایند تصمیم گیری در عرصه ی سیاست خارجی آمریکا دو دسته عوامل رسمی و غیررسمی و یک سری متغیرهای دیگر دخیل هستند.

تحولات شگرف دهه ی های اخیر در جهان، یادآور اهمیت مجدد موضوع فرهنگ در روابط میان جوامع و کشورهاست. اکنون آشکار گردیده که ژئوپلیتک به تنهایی و بدون فرهنگ نمی تواند محیطی شایسته و مطلوب و جهانی عاری از خشونت و درگیری های سیاسی برای انسان ها فراهم کند. تحولات جهان عرب سرآغاز ساخت یابی فرهنگ در فضای مکانی - زمانی و رشد سیاست فرهنگی در فضای ژئوپلیتیک خاورمیانه می باشد. این تحولات کشورهای خاورمیانه را از یک فضای ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی که امنیت را محور مبادلات فکری و اقتصادی خود قرار می دادند، به سمت یک فضای فرهنگی سوق داده است. بر همین اساس، سوال اساسی مقاله ی حاضر این است که سمت و سوی امنیتی – ژئوپلیتیک خاورمیانه در تحولات جهان عرب دچار چه تغییری شده است؟ در پاسخ به سوال، مقاله ی حاضر با چارچوبی نظریه ای – تحلیلی ضمن بازشناسی و تحلیل تحولات اخیر خاورمیانه در 4 کشور مهم (مصر، تونس، یمن، بحرین) بر این امر اذعان می کند که انقلاب های مردمی سال 2011 در جهان عرب ضمن وام گیری از چارچوبی فرهنگی – انقلابی که نشات گرفته از فضای فرهنگی خاورمیانه و فرهنگ اسلامی است، محیط امنیتی – ژئوپلیتیکی خاورمیانه را به سمت یک محیط ژئوکالچری سوق خواهد داد. محیطی امنیتی که الهام گرفته از فرهنگ اسلامی می باشد و از اهمیت متغیرهای ژئوپلیتیک کاسته خواهد شد. در این بین، سیاست فرهنگی جنبش های اجتماعی این جوامع با تاسی به فرهنگ اسلامی – انقلابی رشدیافته در خاورمیانه و متاثر از انقلاب اسلامی ایران در تبدیل نظم ژئوپلیتیک - امنیتی خاورمیانه به نظم امنیتی - ژئوفرهنگی بومی، تاثیری بنیادین داشته است.

تاریخ حیات بشر همواره با حوادث و اتفاقاتی همراه بوده است. برخی از آنها ریشه در بعد معنوی و الهی انسان دارد و برخی از این حوادث از قبیل جنگ، خونریزی، توسعه طلبی ارضی، تجاوزگری و... نشات گرفته از بعد مادیگری انسان برای رسیدن به برتری و قدرت برتر است. انسان برای رسیدن به قدرت، از ابزارها و روش های مختلف بهره برده است که یکی از بارزترین آنها، استفاده از ابزار زور و قهری یا راهبرد نظامی است که خود برگرفته و یا همراه با اندیشه هایی است که عموما از آنها الگو می گیرند. از جمله ی این اندیشه ها، رئالیسم یا واقع گرایی می باشد که در این تحقیق سعی شده است نقش این مکتب در راهبردهای نظامی با پاسخ دادن به این سوال که «مکتب رئالیسم چه تاثیری بر راهبرد نظامی دنیا دارد؟» مورد بررسی و تحلیل قرار بگیرد. روش بررسی در این مطالعه، توصیفی- تحلیلی است که با استفاده از منابع مکتوب موجود، ضمن اشاره به روند شکل گیری این مکتب، تاثیرات آن در راهبردهای نظامی دنیا به عنوان هدف اصلی تحقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یافته های تحقیق نشان می دهد که دولت مردان آمریکا به خصوص بوش پدر و پسر و اوباما هر کدام به نوعی از این مکتب در راهبردهای نظامی برای رسیدن به اهداف شوم خود استفاده نموده اند.

با وقوع انقلاب 1357 در ایران، نظام شاهنشاهی پهلوی که دارای ایدئولوژی سیاسی سکولار و نزدیک به غرب بود، کنار رفت و نظام جمهوری اسلامی ایران با ایدئولوژی مبتنی بر اسلام خیزشی و اندیشه ی مقاومت زمام کشور ایران را در دست گرفت. از این زمان به بعد نظام جمهوری اسلامی ایران به عنوان حکومتی با اندیشه ای مبتنی بر ایدئولوژی اسلامی به عنوان بازیگری جدید در سطح نظام بین الملل شروع به فعالیت نمود؛ اما این حکومت در پیگیری اهداف و منافع خود همواره با چالش های بسیاری مواجه بوده است که این امر سبب شده تا جمهوری اسلامی در حوزه ی سیاست خارجی در دستیابی به مطلوب های خود در منطقه و جهان همواره با مشکلات و آسیب هایی مواجه شود. بنابراین، در پژوهش پیش رو سعی شده تا براساس رویکرد جغرافیایی- برساخت گرایانه به ریشه یابی این چالش ها پرداخته شود و راه کارهایی نیز در این زمینه ارائه گردد. سوالات اساسی در این مقاله این است که: چه عواملی سبب شکل گیری چالش در مسیر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران شده است و جایگاه جغرافیای فرهنگی در این مسئله کجاست؟ این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی نگاشته شده است.

سازمان پیمان آتلانتیک شمالی به عنوان یک سازمان بین المللی دفاعی که با هدف تامین امنیت جمعی در برابر بلوک شرق (شوروی) تشکیل شده بود، نه تنها با از میان رفتن این بلوک دچار اضمحلال و فروپاشی نگردید، بلکه با ارائه ی تفسیری جدید از نقش و مسئولیت خود مثل تامین امنیت انرژی جهانی، مبارزه با دزدی دریایی، حملات سایبری، مبارزه با نقض حقوق بشر، حمایت از گسترش نظام لیبرال دموکراسی و بازار آزاد، کنترل سلاح های کشتار جمعی و... توانست به حیات خود ادامه دهد. در این میان، جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک کشور مخالف نظام موجود بین المللی و مخالف سیاست های غرب از جایگاه بالایی در میان اعضای ناتو در ترسیم اهداف راهبردی و امنیتی شان برخوردار است؛ به خصوص در رویکرد نوین امنیتی ناتو که در نشست های لیسبون و شیکاگو به ترتیب در سال های 2010 و 2012 میلادی به تصویب اعضای سازمان رسید، آنها نگرانی خود را از ماهیت و روند فعالیت های هسته ای جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده و از لزوم مقابله جدی با آن سخن گفتند. غرب به نوعی در رویکرد جدید امنیتی خود، جمهوری اسلامی ایران را به عنوان «دگر» و دشمن خود تلقی کرده است. با این پیش فرض، هدف این پژوهش پاسخ به این پرسش است که جایگاه جمهوری اسلامی ایران در رویکرد نوین امنیتی ناتو به چه شکل می باشد؟ یافته های تحقیق حاضر که با روش اسنادی و کتابخانه ای گردآوری شده است، حاکی از آن می باشد که ناتو با تغییر تعاریف امنیتی خود از مفاهیم سخت به نرم، سعی در گسترش حوزه ی نفوذ و عمل خود نموده است و با تغییر تعاریف ناتو از مسئولیت ها و وظایفش («خود» و «دگر») در مفاهیم ناتو نیز تغییر پیدا کرده است. بنابراین، با بررسی رویکرد نوین امنیتی ناتو نسبت به جمهوری اسلامی ایران، قابل ذکر است که این سازمان و در راس آن ایالات متحده ی آمریکا با «دگر» تلقی کردن جمهوری اسلامی ایران، سعی در امنیتی جلوه دادن مسائل مرتبط با ایران به ویژه پرونده ی هسته ای ایران می نماید.

روسیه، بزرگ ترین کشور جهان و دومین قدرت نظامی و یکی از اصلی ترین قطب های سیاسی نظام بین الملل، به عنوان مهم ترین همسایه ی کشورمان، در کنار سایر خصوصیات جغرافیایی و با موقعیت بالای ژئواستراتژیکی و ژئوپلیتیکی، خود را میراث دار اتحاد جماهیر شوروی قلمداد کرده و به دنبال تثبیت و ارتقای نقش جهانی خود در تحولات منطقه ای و بین المللی است. ناهم خوانی سطح کنونی روابط با این کشور، با پتانسیل ها، منافع و تهدیدات مشترک و عوامل عدیده ی موثر بر هم گرایی میان دو طرف، محققین و دل سوزان دو کشور را بر آن داشته تا ضمن بررسی این روابط به ارائه ی راه کار جهت هم افزایی توان با بهره گیری از ماهیت فرصت های متقابل بپردازند.
هدف این مقاله احصا و برشماری عوامل موثر بر هم گرایی بین ایران و روسیه در سطح منطقه ای و بررسی میزان تاثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران است. روش تحقیق در مقاله ی حاضر توصیفی- تحلیلی، پیمایشی است. ابزار اصلی گردآوری اطلاعات پرسشنامه و روش تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار spss صورت پذیرفته است. بنابراین، سوال اصلی این پژوهش که: «عوامل منطقه ای موثر بر همگرایی ایران و روسیه کدامند و به چه میزان بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران تاثیرگذارند؟»در مجموع، میزان تاثیر چهارده عامل موثر بر هم گرایی بین ایران و روسیه در سطح منطقه ای مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این پژوهش نشان می دهد که در بین این عوامل به ترتیب سه عامل «مشارکت ایران و روسیه در مقابله با حضور و نفوذ قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای و متحدان آنها در منطقه (از جمله آمریکا، ترکیه، رژیم صهیونیستی، عربستان و پاکستان)»، «همکاری ایران و روسیه برای حل و فصل بحران سوریه»، «مشارکت ایران و روسیه در استقرار و حفظ صلح و تحکیم ثبات و امنیت در منطقه» بیش ترین تاثیر را بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران دارند که البته هوشیاری دولت مردان ایرانی را نیز در این موارد می طلبد.